Ông Nông Đình Chiến, năm nay hơn 70 tuổi, một người uy tín của Bản Um tự hào chia sẻ về mảnh đất gia đình ông đã gắn bó bao đời nay. Ông Chiến và những người nông dân trên đất Nguyên Bình coi cánh rừng Trần Hưng Đạo là một phần lịch sử không thể thiếu trong cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc. Khi Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân thành lập, Bản Um có tới 2 người tham gia, cha ông họ và cánh rừng này đã đùm bọc, chở che đội quân tiên phong của cách mạng trong những ngày đầu gian khó nhất. Ông Nông Đình Chiến và những người dân Bản Um vẫn coi khu rừng như một tài sản quý giá mà tất cả mọi người phải trân trọng, giữ gìn. Ông Chiến hào hứng giới thiệu từng thân cổ thụ, này là những cây Sâu Sâu cao tới vài chục mét, kia là những thân Xả Cài trăm tuổi, dưới lán nghỉ là cây Sấu được công nhận Cây di sản Việt Nam tới mấy người ôm không xuể... suốt hàng chục năm qua, cả cánh rừng già trăm tuổi vẫn nguyên vẹn, chưa có bất cứ vụ cháy, vụ chặt phá rừng trái phép nào xảy ra.

Điểm di tích thành lập Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân nằm giữa khu rừng cây cối xanh tốt.

"Từ xưa tới nay bà con vẫn coi đây như rừng của gia đình mình, mỗi cuộc họp xóm đều có đưa ra việc bảo vệ rừng này. Những ai đi lấy củi, lấy thuốc là phải nhắc nhở ngay là không được đi vào rừng đặc biệt này. Theo hương ước xóm, tôi luôn nhắc nhở con cháu gìn giữ màu xanh cánh rừng này không để mất đi, chỉ có phát triển cho nó tốt hơn thôi, ai mà đi vào đây chặt cây làm nương là báo ngay cho ông để ông lên báo xã và báo cho Ban Quản lý khu di tích biết để xử lý", ông Chiến kể.

Khu di tích Quốc gia Đặc biệt Rừng Trần Hưng Đạo nằm dưới chân chân núi SLam Cao với diện tích hơn 201 ha, thuộc 2 xã Tam Kim và Hoa Thám huyện Nguyên Bình, nhưng chủ yếu thuộc Bản Um, xã Tam Kim. Bản Um hiện có 125 hộ gia đình thuộc 2 dân tộc Tày và Dao. Cho dù cuộc sống của cả bản phụ thuộc vào nông nghiệp, tỉ lệ hộ nghèo của bản còn khá cao, đời sống người dân xưa nay phụ thuộc nhiều vào rừng. Nhưng khi khu rừng này được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt, người dân tự giác chấp hành quy định: không vào rừng săn bắt, lấy củi, thu hái cây dược liệu hay lấy gỗ làm nhà, dù khi đó cả xóm thuộc diện khó khăn của xã. Cây nào gãy đổ cũng phải lập biên bản, để nguyên hiện trạng trong rừng, không cho bất cứ ai chuyển dù là nhánh củi ra ngoài.

Dù hiện nay, rừng đã được giao cho Ban Quản lý khu di tích, nhưng người dân vẫn coi việc giữ rừng là trách nhiệm của mình. Anh Nông Ngọc Thành, Trưởng Bản Um, xã Tam Kim nói: "Hương ước, quy ước của thôn có 1 điều trong đó là phải bảo vệ khu di tích, không được chặt phá rừng. Ý thức bảo vệ của bà con rất tốt, được lãnh đạo xã, thôn tuyên truyền nhắc nhở nên bà con luôn chấp hành. Ban quản lý di tích họ cũng có một bộ phận quản lý rừng, thường xuyên nhắc nhở vận động nên bà con cũng không vào đó chặt cây, lấy củi".

Khu di tích Rừng Trần Hưng Đạo được bắt đầu xây dựng năm 1994 và được công nhận Di tích Quốc gia đặc biệt năm 2013. Chị Nông Thị Bích, Phó Trưởng phòng Quản lý Di tích Quốc gia đặc biệt tỉnh Cao Bằng cho biết, nhờ sự hỗ trợ tích cực và ý thức của người dân, khu vực trung tâm rừng đặc dụng và cả các khu vực vùng đệm đều được bảo vệ tốt: "Đại tướng Võ Nguyên Giáp vào đây xây dựng lực lượng đã được nhân dân tin tưởng bảo vệ, che chở. Từ đầu tiên là bảo vệ cách mạng, bảo vệ 34 chiến sỹ, nên từ đó người dân đã có ý thức rất tốt, như có trâu bò họ cũng không dám mang vào gần khu di tích để chăn thả nhằm giữ cảnh quan chung"

Khu di tích quốc gia đặc biệt Rừng Trần Hưng Đạo đã trở thành địa chỉ đỏ thu hút hàng chục nghìn lượt khách tham quan mỗi năm. Du khách đến đây không chỉ được hiểu thêm về lịch sử hào hùng của dân tộc mà còn được hòa mình cùng thiên nhiên, cây cỏ, tận hưởng khí hậu trong lành giữa rừng nguyên sinh.

Cô giáo Đàm Ánh Nguyệt, Giáo viên trường Tiểu học Hoa Thám, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng cho biết: "Trường Tiểu học Hoa Thám giáp xã Tam Kim nên hôm nay chúng tôi đưa các em đến đây tìm hiểu truyền thống Quân đội Nhân dân Việt Nam và để các em noi theo truyền thống ấy. Cảnh quan ở đây được bảo vệ tốt, nên các em cũng rất hào hứng đến đây, qua đó cũng giúp các em hiểu thêm mình cần gìn giữ, bảo vệ như thế nào. Đến đây các em đến đây sẽ học được thêm nhiều điều về cảnh quan, môi trường tự nhiên nữa".

Rừng Trần Hưng Đạo với ông Chiến, anh Thành, cô giáo Nguyệt... và những người dân Bản Um không chỉ là niềm tự hào mà còn là một phần lịch sử quê hương. Gìn giữ màu xanh của cánh rừng cũng chính là một cách để họ trân trọng công lao, đóng góp của thế hệ đi trước và truyền lại cho thế hệ mai sau./.