Giám đốc Vinh thường hay trò chuyện với công nhân trẻ về ân nhân của mình, tức là ông Tùng. Vinh bảo hồi mười sáu tuổi, anh là một đứa bé bán kem rong. Một lần lội qua suối lũ, thùng kem văng ra trôi mất. Đang ngồi ủ rũ bên bờ suối thì một người đàn ông đã đứng tuổi đến vỗ vào vai:
- Vinh! Làm sao cháu khóc?
Một câu hỏi nghe rất quen tai. Ồ! Thì ra đó là câu hỏi của những ông bụt trong truyện cổ tích. Giọng Vinh thiểu não:
- Thùng kem trôi mất rồi. Cháu không có tiền đền cho ông chủ.
Người đàn ông cười;
- Vinh này, bố cháu hy sinh lâu rồi nhưng bác với bố cháu là bạn chiến đấu cùng đơn vị. Bây giờ đi theo bác.
Ít ngày sau Vinh theo bác Tùng về phố huyện, nơi có căn nhà nhỏ nhưng ấm cúng của gia đình bác. Vợ mất đã lâu, bác Tùng sống cùng với cô con gái, hơn Vinh vài tuổi.
Bác Tùng dạy Vinh nghề in lưới, là cái nghề mà bác đã học được trong những năm còn đóng quân ở một tỉnh xa. Bác bảo:
- Nghề này phù hợp với đức tính tỉ mỉ, cẩn thận của cháu.
Khi đã thành nghề, bác Tùng nhờ một người bạn đang sinh sống ở một tỉnh vừa được chia tách, giúp Vinh mở xưởng in lưới. Bác bảo, những thành phố mới được thành lập như vậy thường rất cần đến việc in ấn. Nếu chịu khó và biết giữ chữ tín, bác tin là cháu sẽ thành công.
Quả nhiên bác Tùng nói đúng. Chỉ trong vòng ngót mười năm, Vinh đã có một cơ ngơi kha khá. Nhiều lần Vinh ngỏ ý hàng tháng gửi tiền để bác Tùng phụ thêm vào đồng lương hưu cho cuộc sống tươm tất hơn, nhưng bác kiên quyết từ chối. Bác bảo lương hưu của bác cũng được dăm triệu, không có nhu cầu cần tiêu gì thêm.
Nghe Vinh kể, một cậu công nhân tỏ ra cảm kích:
- Anh Vinh đúng là người có trước có sau. Nhưng bác Tùng cũng rất nghĩa khí. Làm ơn đâu cần trả ơn.
- Việc bác Tùng cưu mang anh lúc hoạn nạn và việc anh tình nguyện trả ơn bác Tùng chỉ là chuyện nhỏ. Điều anh muốn nói với các chú hôm nay còn lớn hơn nhiều!
Mọi người tròn mắt:
- Còn chuyện gì có thể lớn hơn chuyện đó nữa hả anh?
Vinh thủng thẳng:
- Có đấy!
* * *
Sau một thời gian điều trị, bác sĩ cho ông Tùng biết, căn bệnh của ông nếu một tháng không có khoảng mười triệu để mua thuốc thì không sống quá hai năm. Con gái ông khẩn thiết nói với ông chồng phó giáo sư, tiến sĩ: “Anh ơi, phải giúp bố tiền mua thuốc chứ, chả lẽ…”. Ông phó giáo sư nheo mắt như đang suy tính những dữ liệu cần và đủ để thực hiện một đề tài khoa học:
- Tổng thu nhập của gia đình ta khoảng trên hai mươi triệu. Nếu đưa cho bố mười triệu thì cả nhà chỉ được chi tiêu trong vòng hơn mười triệu. Xét về mặt đạo lý thì quá chuẩn xác, nhưng thực tế khách quan thì không hề lô gích. Mà đã không lô gích thì sẽ dẫn đến thất bại. Xét trên bình diện tuổi tác bố đã ở cái độ xưa nay hiếm rồi…
Chuyên ngành của vị phó giáo sư là khoa học chính xác. Những luận giải của phó giáo sư bao giờ cũng đầy tính thuyết phục.
Vinh đã nhận được những thông tin ấy. Anh về gặp ông Tùng, dứt khoát:
- Cháu sẽ gửi cho bác mỗi tháng mười triệu.
Ông Tùng nhìn Vinh:
- Cháu đừng giấu bác là cái xưởng của cháu chỉ đem lại lợi nhuận không quá hai mươi triệu hàng tháng, làm sao có thể…
Vinh tự tin:
- Bác nói đúng, nhưng cũng xin báo cáo với bác là cháu đã có phương án nâng cấp để chuyển dần thành xưởng in ốp - set rồi.
Ngồi đăm chiêu như để suy tính một điều gì sâu thẳm tận tâm can, rồi ông Tùng chậm rãi:
- Theo cháu thì nghề in lưới có thể tồn tại khoảng mấy năm nữa?
- Xưởng của cháu chất lượng không kém gì in máy nên chắc chắn có thể tồn tại được khoảng mười năm nữa.
Ông Tùng gật gù:
- Vậy thì được! Rất cảm ơn lòng hiếu thảo của cháu. Bắt đầu từ tháng này bác sẽ nhận tiền cháu gửi về cho bác dưỡng bệnh. Bác cũng muốn sống để được nhìn thấy những bước đi vũng chắc của cháu.
Vinh sung sướng cầm tay ông Tùng:
- Vâng! Nhưng cháu mới là người phải cảm ơn quyết định này của bác. Những năm trước bác từ chối không nhận tiền làm cháu buồn lắm.
Nhiều năm sau đó, thấy ông Tùng vẫn bình an, Vinh rất vui.
Thoắt cái đã mười năm. Quả như nhận định của ông Tùng và Vinh, nghề in lưới đã hết thời. Bây giờ đã tới lúc Vinh phải nâng cấp công nghệ. Nhưng, sự tính toán về kinh phí để mua sắm trang thiết bị cho công việc mới đã có những sai số đáng kể. Tất cả số vốn hiện có cộng với tiền vay ngân hàng, cũng phải thiếu tới một tỷ. Đúng lúc này Vinh nhận được tin ông Tùng qua đời. Gác công việc, Vinh cùng vợ con vội vã lên đường.
Sau đám tang, con gái ông Tùng gọi Vinh vào trong phòng, đưa cho anh một phong bì dày:
- Đây là toàn bộ số tiền mà trước khi mất ông dặn tôi đưa lại cho chú. Tất cả là một tỷ bốn trăm hai mươi triệu ba trăm hai mươi sáu ngàn. Ông có viết thư để lại cho chú, tôi để trong phong bì tiền, chú mở ra mà đọc.
Vinh run run mở thư.
“Vinh yêu quý!
Bác biết là bây giờ cháu đang rất cần đến tiền. Nhưng bác phải nói ngay, tiền này không phải của bác cho cháu đâu. Đây là toàn bộ số tiền hàng tháng cháu gửi cho bác để dưỡng bệnh, cùng số lãi ngân hàng, thêm một chút nhỏ nữa là tiền nhuận bút bác dịch tác phẩm văn học cho các báo và nhà xuất bản trong mười năm qua. Đó chính là những đồng tiền đã giúp bác sống thêm tới mười năm. Cháu ngạc nhiên phải không? Bác nói để cháu hiểu, nếu sử dụng tiền này để mua thuốc thì chưa chắc bác đã có thể sống khỏe đến ngày hôm nay. Bác sống được chính là nhờ sự hiếu thảo của cháu đấy? Thuốc cũng rất quan trọng, nhưng đôi khi niềm tin yêu, tinh thần vị tha và sự tĩnh tâm, tĩnh trí trước cuộc đời mới thực sự làm cho con người trường sinh. Bác tin là cháu hiểu những điều bác nói. Vĩnh biệt cháu!”
Vinh gục mặt vào bức thư.
* * *
Nghe xong câu chuyện, bọn công nhân đứa tin đứa ngờ nhưng đứa nào cũng tròn xoe mắt. Riêng Vinh thì quả quyết, những lời sau cùng của ông Tùng là một triết lý bất biến.