Kết quả là cuối năm ngoái sang đầu năm nay, từ Quảng Trị đến Bắc Kỳ hơn hai triệu đồng bào ta bị chết đói”. Để làm sáng rõ sự kiện trước thời điểm lập nước, GS Văn Tạo và GS Furuta Motoo cùng các cộng sự cho ra đời cuốn sách nổi tiếng “Nạn đói năm 1945 ở Việt Nam-Những chứng tích lịch sử”.

Cuốn sách được Viện Sử học xuất bản lần đầu năm 1995, đến nay đã tái bản 5 lần, riêng Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật xuất bản cuốn sách hai lần vào năm 2016 và 2022. Cuốn sách đã mang đến một cái nhìn đa chiều, công phu với mục đích cao nhất là làm sáng tỏ lịch sử, bởi lẽ không điều gì thuộc về lịch sử mà con người được phép lãng quên.

Các nhà sử học với sự giúp đỡ của nhân dân nhiều địa phương thực hiện qua thu thập tư liệu lịch sử, khảo sát trực tiếp những địa điểm xảy ra nạn đói, phỏng vấn nhân chứng để dựng lại bức tranh toàn cảnh nạn đói. Việc tiến hành điều tra thực địa theo phương pháp xã hội học lịch sử đã cho thấy đây là một công trình khoa học được thực hiện công phu, nghiêm túc. Phương pháp xã hội học lịch sử được thực hiện với kết quả 3 đợt điều tra và khảo sát thực tế có quy mô lớn vào các năm 1992, 1993-1994, 1994-1995 ở 23 điểm thuộc 21 tỉnh, thành phố từ Quảng Trị trở ra. Phương pháp xã hội học lịch sử được sử dụng như vậy trong trường hợp nghiên cứu xã hội nhân văn cho phép khách quan hóa một cách tối đa cái nhìn đối với một sự kiện chứa đựng đầy thương đau. 334 đơn vị tài liệu tham khảo, bao gồm các tài liệu lưu trữ ở trong và ngoài nước, các công trình nghiên cứu, sách, bài viết trên báo chí, tập san được cung cấp trong sách cho thấy sự công phu của đội ngũ các tác giả thực hiện, hơn thế, có sức thuyết phục người đọc chính còn vì những câu chuyện đầy sức ám ảnh được kể lại bằng cứ liệu đủ đầy, nhân chứng sinh động.

Cuốn sách cho biết, nạn đói năm 1945 diễn ra từ cuối năm 1944 đến tháng 5-1945 và tỉnh Thái Bình là nơi gánh chịu hậu quả nặng nề nhất. Xã Tây Lương (thuộc huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình) có đến 66,66% số dân chết đói, trong đó rất nhiều gia đình chết cả nhà, nhiều dòng họ chết cả họ. Nạn đói năm 1945 không chỉ cướp đi sinh mạng của hơn 2 triệu con người mà những hình ảnh như: Trẻ em nhay vú mẹ đã chết, những nấm mồ chôn tập thể, những bóng người đói vật vờ trên khắp các ngõ phố, mùi hôi thối nồng nặc, việc cướp giật đồ ăn... trở thành nỗi ám ảnh khôn nguôi. Bằng chứng là những điều tra xã hội học sau này cho thấy, bên cạnh những tác động về mặt thể chất, nạn đói để lại những ảnh hưởng dai dẳng đến đời sống không chỉ một mà nhiều thế hệ như cơ hội học tập, cơ hội nâng cao và cải thiện chất lượng sống...

Với việc cung cấp những tư liệu thành văn về chủ trương, chính sách và cơ cấu tổ chức thu vét thóc gạo của Nhật-Pháp, chủ trương, chính sách và cơ cấu tổ chức trồng và thu mua đay; việc tổ chức thực hiện chính sách thu vét thóc gạo của Nhật-Pháp, cuốn sách đã cung cấp cái nhìn đầy đủ nhưng quan trọng hơn hết có lẽ là đi tìm câu trả lời cho nguyên nhân gây ra nạn đói. Tội ác này là do âm mưu thâm độc của phát xít Nhật và tay sai thực dân Pháp gây nên. Lúc đó nhân dân Việt Nam ở vào tình cảnh “một cổ hai tròng”, trong khi Nhật vơ vét lúa gạo phục vụ chiến tranh thì Pháp dự trữ lương thực, cộng với lũ lụt thiên tai mất mùa... Tất cả những điều ấy đã đẩy người dân Việt Nam vào tình cảnh khốn cùng. Chính sách vơ vét, bóc lột tàn bạo của phát xít Nhật, việc ép buộc nhổ lúa trồng đay... chính là nguyên nhân trực tiếp nhất gây nên hậu quả thảm khốc này.

Việc nghiên cứu về “cơn ác mộng, nỗi đau nhức nhối khó quên”-nạn đói năm 1945, các tác giả đã thực hiện công việc đặt trách nhiệm “đi tìm sự thật lịch sử”, đồng thời lên án tội ác chiến tranh, bảo vệ hòa bình, tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau và củng cố tình hữu nghị giữa các dân tộc.