Những nghi thức liên quan đến dựng nhà mới của người Tày ở Thái Nguyên

Để làm nhà điều đầu tiên là người Tày xem đất. Theo quan niệm của người Tày, đất làm nhà không quan trọng ở hướng mà phụ thuộc vào địa hình xung quanh. Nếu xung quanh có đồi cao, thấp trông như rồng cuộn, hổ ngồi đấy là đất tốt, xung quanh có suối bao bọc cũng là đất tốt. Người Tày kiêng làm nhà ở cạnh sông suối chảy mạnh, tránh để mặt nhà nhìn ra hang đá…

Sau khi chọn được đất, người ta kiểm tra xem đất ấy có làm được nhà hay không bằng cách đến chỗ đất định dựng nhà đào lấy một ít đất đem về đặt đầu giường ngủ vài hôm và theo dõi xem giấc mộng. Nếu ngủ ngon không mơ mộng gì hoặc mơ thấy đám tang, mộng thấy mình đang đi lấy nước hoặc người khác giúp đỡ thì đấy là điềm tốt, miếng đất ấy phù hợp với chủ nhà cho phép xây cất và sinh sống ở đó. Nếu trong mơ nhìn thấy đang ăn cỗ hoặc thấy phụ nữ sinh đẻ là điềm xấu, nếu làm nhà trên mảnh đất ấy làm ăn sẽ dở dang, hay ốm đau.

Công việc tiếp theo là đào, san lấp đất hay kè đá để làm nền nhà. Theo quan điểm của người Tày, ngày tháng khởi công nhà, lấy nguyên vật liệu xây nhà, dựng nhà và làm lễ vào nhà mới thường chọn ngày không xung khắc với tuổi chủ nhà đồng thời cũng không chọn ngày khởi công trùng với ngày hỏa hoặc ngày có tiếng sấm đầu năm, ngày trùng với ngày chết của cha mẹ bởi những ngày đó được coi là ngày xấu không mang lại may mắn cho việc làm tiếp công đoạn sau. Người Tày còn kiêng không làm những việc liên quan đến công việc làm nhà vào tháng Ba âm lịch bởi họ cho rằng tháng này là tháng tảo mộ xây dựng nhà cửa cho tổ tiên.

Trước khi đào và san nền, gia chủ phải thờ cúng gia tiên để được phù hộ. Việc chuẩn bị nguyên liệu làm nhà thường được tiến hành trước khi đào đắp nền nhà. Theo tập quán của người Tày việc khai thác nguyên liệu đào đắp nền nhà cũng phải chọn ngày lành tháng tốt. Ngày chặt cây làm nhà không được trùng với ngày con rồng, không nhằm ngày trăng sáng để tránh mối mọt. Trong ngày đầu nhất thiết phải đốn cây cột nóc, những cây cột khác có thể để ngày sau. Tuyệt đối không được lấy cây gẫy ngọn, cây bị sét đánh, cây đã đổ để làm nhà. Ngày khởi công nhà mới phải cúng gia tiên và thổ thần, người đặt viên đá đầu tiên phải là chủ nhà hoặc người đại lợi trong năm.

Sau khi làm nhà xong người Tày làm nghi thức vào nhà mới. Người ta chọn 2 người cao tuổi một nam ở họ nội  và một nữ ở họ ngoại. Những người được chọn phải là người có uy tín, nhà không có tang, gia đình hòa thuận, có cả con trai lẫn con gái. Trước tiên mỗi người cầm một bó đuốc vào nhóm lửa và cùng chúc tụng gia đình chủ nhà may mắn làm ăn phát đạt, theo sau người nhóm bếp là anh em mang theo thóc ống nước, ống mẻ và bình vôi cùng vào nhà mới. Bếp lửa phải cháy liên tục trong ba ngày, ba đêm không tắt.

Trong ngày vào nhà mới của người Tày còn có nghi lễ cài sào. Cây sào là thước đo khung nhà bằng tre do chính chủ nhà đi chặt về cho thợ cả làm đặt ở giữa hai quá giang của hai bộ vì kèo ở gian chính, nơi có bàn thờ tổ tiên. Trên sào có khắc kích thước tỷ lệ của các cột vì kèo của ngôi nhà. Giữa thân sào buộc một dải vải đỏ, trước khi trao cho chủ nhà thợ cả lấy khăn lau cây sào với mục đích làm sạch cây sào để từ đây cây sào thuộc về chủ nhà, sau đó thầy cả và chủ nhà uống mỗi người hai chén rượu rồi hai người cùng cầm cây sào nín thở đâm đầu nhọn của cây sào vào cột cái ba lần. Tiếp theo chủ nhà đặt cây sào vào vị trí như đã quy định và để ở đó cho đến khi sửa chữa nhà.