Then, sản phẩm văn hóa tinh thần độc đáo của người Tày

Then là loại hình nghệ thuật tổng hợp có văn học, âm nhạc, múa, mỹ thuật. Then chứa đựng trong bản thân nó nhiều yếu tố của tôn giáo nguyên thủy. Then được chia làm nhiều loại: Then Cầu an, tổ chức vào đầu năm để cầu sự yên bình may mắn cho một năm mới; Then Chữa bệnh, tổ chức khi nhà có người ốm; Then Cầu mùa là một nghi lễ nhằm cầu xin các vị thần thiên nhiên cho mưa thuận gió hòa, cho mùa màng tươi tốt, ngoài ra còn Then chúc tụng, Then cấp sắc.

Chuẩn bị cho một đám Then không chỉ công phu về mặt lễ vật mà còn rất kỹ lưỡng về mặt lễ nghi và nghệ thuật. Trong ba ngày ba đêm số lượng những điệu hát, điệu múa phục vụ một đám lẩu then rất lớn. Mỗi đêm hát Then là một hành trình xuất phát từ các cửa Thổ công, Thành hoàng để đến Ngọc hoàng Thượng đế, xuống đến Long cung Thủy phủ để cầu xin những điều tối hệ trọng. Tùy từng hoàn cảnh cụ thể mỗi đám then có một đường then (trình tự then) riêng biệt trong lời then gọi đó là 12 cửa ải, 12 cung. Trình tự tên gọi các cung, các cửa ải có thể khác nhau nhưng có một số cửa đường Then nào cũng có đó là các cửa: Thổ Công, Tổ tiên, Tổ sư, Khảm hải, Dả dỉn, chợ Tam Quang, Cửa hạn, Tam bảo và Ngọc hoàng. Về mặt nội dung, 12 cửa Then là những lớp diễn xướng, thần thoại, truyền thuyết, những lớp truyện kể về phong tục, tập quán, cuộc sống của người Tày. Về mặt nghệ thuật Then hấp dẫn người nghe bằng cách dẫn chuyện khéo léo  tả cảnh, tả người sinh động. Về mặt nghệ thuật trình diễn Then hấp dẫn ở nghệ thuật tổng hợp giữa tính thiêng của nghi lễ với lời hát, điệu múa và âm nhạc. Sự huyền bí của nghi lễ sự bay bổng của lời ca, sự náo nhiệt của âm nhạc và vũ điệu, sự giao hòa giữa người diễn và người xem tạo nên sự thăng hoa kỳ lạ cho Then.

Then Tày không chỉ được hát trong các hoạt động nghi lễ với mục đích tín ngưỡng mà còn tồn tại trong đời sống sinh hoạt hàng ngày của người Tày với mục đích giải trí. Người hành nghề Then chuyên nghiệp người Tày gọi là  Then sluc (nghĩa là then chín) bắt buộc phải thờ Tổ sư Then, phải làm Lễ Cấp sắc, làm Then với mục đích tín ngưỡng theo những đường Then cố định của buổi lễ, trong những khung cảnh nghi lễ. Với những người yêu thích Then người Tày gọi là Then đíp (then sống) họ có thể hát Then bất cứ lúc nào. Người làm Then sống có thể ứng khẩu hoặc mượn làn điệu Then để sáng tác lời mới.

Then vốn là loại hình nghệ thuật đặc biệt của người Tày, nó có một sức lôi cuốn kỳ lạ, khiến con người trong phút chốc như thoát khỏi cuộc sống thường ngày bay vào một thế giới vừa linh thiêng vừa huyền bí lại vừa gần gũi. Chính vì thế Then luôn mời gọi du khách đến thưởng  thức và  tìm hiểu.