Hầu hết các phương pháp xét nghiệm nhanh HIV hiện nay hoạt động theo nguyên tắc nhận diện sự có mặt của các kháng thể HIV. Cần hiểu rằng, kháng thể HIV không phải là một phần của virus HIV mà chính là thứ cơ thể của chúng ta tiết ra, trong quá trình đáp ứng miễn dịch với sự xâm nhiễm của virus HIV, nhằm tấn công và tiêu diệt tác nhân ngoại lai này.

Có kết quả nhanh (chỉ vài chục phút sau khi tiến hành xét nghiệm), yêu cầu thao tác đơn giản là những ưu điểm vượt trội của các phương pháp xét nghiệm nhanh HIV. Tuy nhiên, sai số không hề nhỏ cùng với việc khó có thể phát hiện HIV trong giai đoạn một vài tuần đầu sau khi bị phơi nhiễm (giai đoạn cửa sổ), chính là nhược điểm cố hữu của kỹ thuật này.

Phương pháp xét nghiệm nhanh HIV có độ nhạy ít nhất là 99%. Tuy nhiên, độ tin cậy của phương pháp lại dễ dàng biến động bởi các yếu tố chủ quan, đặc biệt là cách vận hành quy trình xét nghiệm của các kỹ thuật viên.

Một vấn đề rất đáng quan ngại là theo số liệu được tổng hợp qua điều tra ở 48 quốc gia, chỉ có 20% các nước có quy trình xét nghiệm nhanh HIV tuân thủ theo các hướng dẫn của WHO. Đặc biệt, số lượng các báo cáo về kết quả xét nghiệm HIV chất lượng thấp ngày càng tăng lên, với tốc độ rất đáng quan ngại, hầu hết đều xuất phát từ nhiều nguyên nhân.

Các nguyên nhân cụ thể, bao gồm: Những nhân tố liên quan đến quá trình vận hành việc xét nghiệm; yếu tố liên quan đến cơ sở vật chất kỹ thuật như bảo quản dụng cụ, mẫu sai phương pháp, lựa chọn phương pháp xét nghiệm không phù hợp; sự yếu kém trong khâu quản lý, bảo đảm chất lượng đầu ra.

Có thể dễ dàng nhận ra những hậu quả nghiêm trọng của việc đưa ra kết quả sai trong các xét nghiệm HIV. Với những người nhiễm HIV nhưng lại được chẩn đoán âm tính sẽ là một rủi ro rất lớn với cộng đồng khi không được áp dụng các pháp điều trị, chống lây nhiễm kịp thời.

Ngược lại những người không nhiễm HIV nhưng lại được chẩn đoán dương tính sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến tâm sinh lý, cũng như tiền bạc của người bệnh và tài nguyên thuốc điều trị HIV.

Theo thống kê, tỷ lệ kết quả xét nghiệm HIV dương tính nhầm ở nhóm các quốc gia có nguy cơ sai lệch cao là Burundi và Ethiopia lên đến 10,3% và nguyên nhân được phân tích cũng chủ yếu đến từ việc không bảo đảm trong quy trình xét nghiệm.