Xóm Đồng Đình được thành lập năm 2019, trên cơ sở sáp nhập hai xóm Kim Tân 3 và Kim Tân 4. Hiện xóm có 90 hộ dân, trong đó dân tộc Dao chiếm trên 60%, còn lại là dân tộc Tày, Kinh. Bà con dân tộc Dao sống quần tụ chủ yếu tại Tân Kim 4 cũ (người dân địa phương vẫn quen gọi là bản Dao) với 47 hộ, tất cả đều tham gia dự án trồng quế.

Tiếp xúc với bà con, chúng tôi được biết cây quế bén rễ ở xóm Đồng Đình từ năm 1992, đây là loại cây xóa đói giảm nghèo được hỗ trợ đưa vào trồng theo chủ trương của Nhà nước. Tuy nhiên, thời điểm đó trên địa bàn huyện chưa có cơ sở chế biến nên đầu ra cho cây quế gặp nhiều khó khăn, thương lái từ tỉnh ngoài đến thu mua sản phẩm của cây quế với giá rẻ. Hiệu quả kinh tế của việc trồng quế thấp nên người dân chuyển sang trồng keo và các loại cây khác.

Năm 2015, huyện Định Hóa triển khai dự án trồng quế trên địa bàn, có các chính sách hỗ trợ và tìm được đầu ra cho sản phẩm, giá bán các sản phẩm từ cây quế tăng lên, bà con bản Dao tái trồng quế với quy mô lớn. Diện tích quế hàng năm không ngừng được mở rộng. Cây quế đã thực sự giúp người dân nâng cao thu nhập, giảm nghèo bền vững.

Tận mắt chứng kiến những đồi quế được trồng nối tiếp nhau thành rừng, chúng tôi hết sức vui mừng trước thành quả ban đầu của bà con. Quế trồng ở Đồng Đình thuộc loại thân thẳng, có hai loại vỏ trắng và vỏ nâu. Lá quế xanh quanh năm, mọc cách có hình dạng bầu dục dài, đuôi lá nhọn. Mặt trên của lá màu xanh bóng, mặt sau có lông nhung.

Hoa quế màu trắng hình tròn mọc ra từ ngọn cành hoặc nách lá. Cây ra hoa vào mùa hạ, mọc đơn từng chiếc. Khi hoa tàn kết thành quả có màu thanh thiên, quả hình tròn cứng, chín vào mùa Xuân. Vỏ của quả quế chín màu nâu, bên trong có một hạt.

Cây quế được nhân giống bằng hạt. Trước khi trồng bà con làm kĩ đất, xới cỏ ở toàn bộ khu đất cần trồng. Khoảng cách giữa các hàng trồng là 1m, giữa các cây cũng là 1m, bón lót bằng phân rác và phân chuồng. Trong 2 - 3 năm đầu, bà con tra mố xen canh lúa nương hoặc trồng sắn để tạo độ ẩm và bóng râm cho quế non. Thu hoạch lúa xong, rơm rạ được sử dụng giữ ẩm và làm phân bón cho cây. Trồng lúa nương cũng là một hình thức hạn chế phải làm cỏ trên đất trồng quế, vừa tăng thu nhập và giải quyết được vấn đề lương thực ngắn hạn.

Mỗi năm, cây quế cần bón phân một lần, phân chủ yếu có nhiều chất mùn và tro bếp. Vào khoảng đầu hạ, bà con moi rãnh xung quanh gốc cây và bón phân vào rãnh rồi lấp đất lại. Lúc cây cao trên 17cm thì bón phân có nhiều lân và hữu cơ để thức đẩy quá trình hình thành tinh dầu. Khi cây quế được 3 - 5 năm tuổi trồng có thể chặt tỉa cây và lấy lá. Trung bình mỗi ha tỉa cành, lá được khoảng 15 tấn. Thu nhập bình quân từ tỉa cành lá khoảng 21 triệu đồng/ha.

Cán bộ kiểm lâm địa bàn kiểm tra cây quế non trồng dặm trên rừng.

So với các loại cây trồng lâu năm khác như bạch đàn, keo, mỡ, cây quế đem lại lợi ích kinh tế cao hơn. Nếu cây keo trồng từ 7 đến 8 năm cho thu hoạch giá khoảng 100 nghìn đồng/cây thì cùng thời gian trồng đó quế bán được 300 nghìn - 400 nghìn đồng/cây. Từ vỏ, cành, thân, lá đến quả đều bán được và có nguồn thu nhập quanh năm.

Quế là loại cây gỗ lớn, có thể trồng hàng chục năm và khai thác trong thời gian dài. Giữ lại để thu hoạch quế lâu dài hay các gia đình có thể khai thác tỉa để quay vòng vốn. Nếu không thu hoạch hết và trồng mới, dự kiến tổng thu nhập từ năm thứ 5 đến năm thứ 17 khoảng 1 đến 1,3 tỷ đồng/ha.

Theo tính toán của người dân, giá bán các loại quế đẽo vỏ thấp, các cơ sở đều muốn thu mua cả cây để tách vỏ quế thành từng khoanh chế biến thương phẩm. Nếu khai thác với hình thức cuốn chiếu toàn bộ, bà con có một khoản thu nhập giải quyết điều kiện nuôi các con ăn học, xây dựng nhà cửa, mua sắm trang thiết bị sinh hoạt trong gia đình. Đồng thời cũng tiện cho việc trồng, chăm sóc diện tích mới.

Hiện nay, giá bán các loại vỏ quế tươi dao động khoảng 22 - 27 nghìn đồng/kg; cao gấp 4-5 lần so với thời điểm cách đây 5 năm. Lá quế tươi từ 1.500 - 1600 đồng/kg lá, cành khô; thân cây có giá từ 1-1,7 triệu đồng/m3 tùy theo kích thước.

Ngoài nguồn vốn đầu tư của tỉnh và huyện về cây giống, phân bón cho các hộ tham gia dự án trồng quế, nhiều hộ dân cũng tự huy động vốn nhàn rỗi và tập trung sức mở rộng diện tích. Từ khi sáp nhập hai xóm, mô hình trồng quế trên đồi thấp xen lúa nương của bản người Dao càng có điều kiện để nhân rộng. Hiện tại, xóm đã trồng được trên 100ha.

Anh Lý Ngọc Đình, một trong những người trồng nhiều quế của Đồng Đình dẫn chúng tôi đi thăm rừng quế của gia đình, anh chia sẻ: Gia đình tôi cũng như nhiều bà con trồng quế theo dự án từ năm 1992 hết chu kỳ trồng vào năm 1997, do ngày đó không có đơn vị nào trên địa bàn mua nên phải bán cho tư nhân ngoài tỉnh với giá thấp, nhiều hộ dân thu hoạch xong không trồng mới. Từ năm 2015, được sự quan tâm của tỉnh và huyện cho các hộ tham gia dự án trồng quế, giá quế cũng đồng thời tăng lên, bà con yên tâm về tính hiệu quả và tập trung trồng quế. Hiện gia đình tôi đã trồng được 15,7 ha và thu hoạch cành, lá từ cắt cành của vòm cây khép tán.

Cũng theo anh Đình, từ ngày cây quế phát triển và cho thu nhập, đời sống của gia đình anh và bà con được cải thiện rõ rệt. Các nhóm đổi công được hình thành luân phiên giúp nhau trong mọi khâu trồng, chăm sóc, thu hoạch và tạo nên tình cảm gắn bó, chan chứa tình làng nghĩa xóm.

Theo chân các cán bộ kiểm lâm quản lý bảo vệ rừng, chúng tôi men theo những con đường uốn lượn dọc các triền đồi, khe suối, tận mắt chứng kiến sự miệt mài cần mẫn của bà con Đồng Đình. Từ trên đỉnh đồi cao phóng tầm mắt về phía xa, bản làng người Dao hiện lên dưới nắng non bảng lảng sương núi đẹp như bức tranh thủy mặc. Nơi nào cũng ngút ngàn màu xanh, nhiều nhất là mầu xanh của quế.

Nhiều công dụng tạo nên giá trị của cây quế đã được khẳng định. Tiềm năng phát triển cây quế ở Đồng Đình là rất lớn và đang được tập trung khai thác Với sự chung sức của bốn nhà: Nhà nước, nhà khoa học, nhà doanh nghiệp và nhà nông, nhiều giải pháp đang được cấp ủy, chính quyền địa phương áp dụng và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho bà con tận dụng lợi thế về nhân lực, đất đai làm giàu chính đáng.

Những lô cành lá quế vừa cắt tỉa chuyển lên xe chở về nơi tiêu thụ toả mùi hương nồng nàn làm nắng cũng dường như chín thơm. Chúng tôi tin sản phẩm quế sau chế biến mang làn hương được chắt lọc, kết tinh từ hương đất trời ATK Định Hóa, từ công sức và tình cảm của bà con người Dao ở Đồng Đình sẽ bay xa…