Dịch HIV/AIDS có nguy cơ bùng phát trở lại nếu không có những biện pháp can thiệp mạnh mẽ

Trong những năm qua, công tác phòng, chống HIV/AIDS được đặc biệt quan tâm, hệ thống văn bản pháp quy và các hướng dẫn chuyên môn được ban hành đầy đủ, kịp thời. Cụ thể, các hình thức xét nghiệm HIV được mở rộng và đa dạng hóa; mở rộng, đổi mới các hoạt động can thiệp giảm tác hại, dự phòng lây nhiễm HIV, gồm cấp phát bơm kim tiêm, bao cao su, điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone; điều trị dự phòng trước phơi nhiễm với HIV; mở rộng và nâng cao chất lượng chăm sóc, điều trị HIV/AIDS; theo dõi, giám sát, đánh giá tình hình dịch…

Cùng với đó, mạng lưới phòng, chống HIV/AIDS các tuyến được kiện toàn theo hướng lồng ghép, phân cấp, tăng cường hiệu quả hoạt động. Cơ chế tài chính cho phòng, chống HIV/AIDS đổi mới theo hướng bền vững, gồm BHYT tham gia chi trả điều trị HIV/AIDS, tăng chi ngân sách địa phương cho các hoạt động phòng, chống HIV/AIDS…

Với những nỗ lực không ngừng, Việt Nam đã đạt mục tiêu “3 giảm” trong nhiều năm liên tục gồm: Giảm số người nhiễm HIV mới phát hiện, giảm số người nhiễm HIV chuyển sang giai đoạn AIDS và giảm số tử vong liên quan đến HIV/AIDS.

Trong giai đoạn 2005-2010, mỗi năm cả nước phát hiện trung bình khoảng 30.000 trường hợp nhiễm HIV và ghi nhận khoảng 10.000 trường hợp tử vong, thì hiện nay mỗi năm chỉ còn phát hiện được khoảng 10.000 người nhiễm HIV và khoảng 2.000 người tử vong do HIV/AIDS. Tỷ lệ hiện nhiễm HIV trong cộng đồng dân cư ước khoảng 0,23% năm 2020, vượt mục tiêu dưới 0.3% của Chiến lược quốc gia phòng, chống HIV/AIDS đến năm 2020 và tầm nhìn 2030. Việt Nam được cộng đồng quốc tế đánh giá là điểm sáng về phòng, chống HIV/AIDS.

Về Quỹ Toàn cầu phòng, chống AIDS, lao và sốt rét, trong 20 năm qua, Quỹ đã hỗ trợ hơn 170 triệu USD cho công tác phòng, chống HIV/AIDS tại Việt Nam. PGS.TS Nguyễn Hoàng Long, Giám đốc Ban Quản lý Các dự án hỗ trợ phòng, chống HIV/AIDS, Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS (Bộ Y tế) đánh giá cao sự nỗ lực của Ban Quản lý dự án các tỉnh, thành phố đã phối hợp triển khai Dự án Quỹ Toàn cầu phòng, chống HIV/AIDS trong suốt những năm qua. Sự nỗ lực của các địa phương đã cùng Ban Quản lý dự án Trung ương giúp Dự án cơ bản hoàn thành các mục tiêu của dự án và nhiều năm liền đều được Quỹ Toàn cầu phòng, chống AIDS, Lao và Sốt rét xếp hạng A1.

Trong 6 tháng đầu năm, mặc dù hình hình dịch COVID-19 đã ảnh hưởng đến tiến độ triển khai các hoạt động dự án, tuy nhiên nhiều hoạt động của dự án cũng đã được các địa phương cố gắng triển khai. Toàn dự án đã giải ngân được khoảng 60% kế hoạch của cả năm 2020.

Sẽ khó kết thúc dịch AIDS nếu không nỗ lực

Mặc dù dự án đã đạt được nhiều kết quả tích cực trong thời gian quá, Thứ trưởng Bộ Y tế Đỗ Xuân Tuyên lưu ý, công tác phòng, chống HIV/AIDS hiện vẫn gặp phải nhiều khó khăn, thách thức. Thực tế, dịch HIV/AIDS đã giảm nhiều nhưng chưa ổn định, mỗi năm vẫn có 10.000 người dương tính với HIV được phát hiện mới, còn xa so với mục tiêu chấm dứt dịch bệnh AIDS là dưới 1.000 người nhiễm HIV/năm. Số lũy tích người nhiễm HIV ngày càng tăng với trên 200.000 người nhiễm HIV cần được điều trị, chăm sóc thường xuyên, liên tục, suốt đời.

Không chỉ vậy, hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV đang ngày càng phức tạp như sử dụng ma túy tổng hợp, tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm MSM (đồng tính nam) gia tăng nhanh (từ 5-7% lên 12-15%). Dịch HIV/AIDS nguy cơ bùng phát trở lại nếu không tiếp tục có những biện pháp can thiệp mạnh mẽ và hiệu quả.

Bên cạnh đó, tổ chức mạng lưới phòng, chống HIV/AIDS đang có nhiều biến động, đặc biệt khi các địa phương triển khai sáp nhập Trung tâm phòng, chống HIV/AIDS vào Trung tâm Kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh (CDC) tuyến tỉnh. Nhân lực cho phòng, chống HIV/AIDS ngày càng suy giảm, cả về số lượng và chất lượng. Công tác chỉ đạo, điều hành có nhiều vướng mắc do thay đổi lãnh đạo Trung tâm. Kinh phí cho phòng, chống HIV/AIDS bị ảnh hưởng.

Một khó khăn nữa cần phải kể đến đó là kinh phí cho hoạt động phòng, chống HIV/AIDS chủ yếu phụ thuộc vào viện trợ quốc tế đang cắt giảm nhanh, trong khi các nguồn tài chính trong nước (ngân sách nhà nước, BHYT) chưa kịp bù đắp thiếu hụt tài chính. Việc chuyển điều trị sang BHYT vẫn còn nhiều khó khăn; ngân sách các địa phương phân bổ cho phòng, chống HIV/AIDS còn thấp.

Để đạt được mục tiêu “Cơ bản chấm dứt dịch bệnh AIDS” vào năm 2030 và mục tiêu 95-95-95 vào năm 2025 (95% người nhiễm HIV trong cộng đồng được phát hiện; 95% người nhiễm HIV đã được phát hiện được điều trị ARV; 95% bệnh nhân điều trị ARV có tải lượng virus dưới ngưỡng ức chế), Thứ trưởng Đỗ Xuân Tuyên đề nghị các địa phương cần đẩy mạnh các hoạt động chuyên môn; mở rộng và đa dạng hóa các dịch vụ can thiệp giảm tác hại và dự phòng lây nhiễm HIV như: phân phát bơm kim tiêm, bao cao su, điều trị Methadone, Buprenorphine, PrEP; đổi mới công tác thông tin, giáo dục, truyền thông, giảm kỳ thị và phân biệt đối xử liên quan đến HIV; đa dạng hóa dịch vụ tư vấn và xét nghiệm HIV; mở rộng độ bao phủ và đảm bảo chất lượng dịch vụ điều trị HIV/AIDS; theo dõi, đánh giá và giám sát dịch HIV/AIDS...

Từ đó, củng cố tổ chức, đảm bảo nhân lực cho công tác phòng chống HIV/AIDS tại các tuyến từ trung ương đến địa phương. Khi sáp nhập các Trung tâm phòng, chống HIV/AIDS vào CDC tuyến tỉnh, cần bảo đảm đội ngũ cán bộ chuyên môn tiếp tục làm về phòng, chống HIV/AIDS.

Để giải bài toán thiếu hụt kinh phí, các địa phương phải bảo đảm tài chính bền vững cho phòng, chống HIV/AIDS, ưu tiên bố trí nguồn ngân sách cho phòng, chống HIV/AIDS, đặt biệt là các hoạt động can thiệp giảm hại, dự phòng lây nhiễm HIV; mở rộng điều trị HIV/AIDS do BHYT chi trả; tăng cường sự tham gia của các cá nhân, tổ chức, khu vực tư nhân tham gia đầu tư và cung cấp dịch vụ phòng, chống HIV/AIDS; đồng thời tiếp tục huy động và sử dụng hiệu quả các nguồn viện trợ quốc tế.

PGS.TS Nguyễn Hoàng Long nhận định, tình hình dịch HIV ở Việt Nam vẫn chứa đựng rất nhiều yếu tố phức tạp, do vậy nếu các địa phương không nỗ lực, Việt Nam sẽ khó kết thúc dịch AIDS vào năm 2030. Giai đoạn tới vấn đề bảo đảm tài chính cho công tác phòng, chống HIV/AIDS là hết sức quan trọng, do vậy các địa phương cần chủ động xây dựng đề án bảo đảm tài chính cho cả giai đoạn 2021-2030.

Về việc triển khai dự án Quỹ Toàn cầu cho năm 2020 và giai đoạn tới, PGS.TS Nguyễn Hoàng Long lưu ý, năm 2020 là năm cuối cùng triển khai dự án Quỹ Toàn cầu giai đoạn 2018-2020, do vậy các hoạt động nào không  triển khai và giải ngân được sẽ không được chuyển tiếp. Quỹ Toàn cầu sẽ cắt và Việt Nam sẽ mất nguồn lực tài trợ quan trọng trong khi nguồn lực cho công tác phòng, chống HIV/AIDS hiện tại đang còn rất khó khăn.